آثار جعفری

آثارِ جَعْفَری، كتابی دربارۀ تاریخ و جغرافیای منطقۀ فارس و جغرافیای عمومی جهان، تألیف میرزامحمد جعفرخان حقایق‌نگار خورموجی (1225-1301ق / 1810-1884م)، از تاریخ‌نگاران معروف اواسط دورۀ قاجار. در بخش اول كتاب كه دربارۀ فارس است، نویسنده نخست مطالبی پیرامون تقسیمات جغرافیایی و شناخت اماكن تاریخی و مذهبی آن منطقه بیان كرده و سپس به شرح احوال بزرگان و دانشمندان و وزیران و سیاستمداران معروف آنجا پرداخته است. عنوانهای كتاب بر حسب تقسیم‌بندی مؤلف چنین است: فضیلت فارس، حالات فارس، كیفیات شیراز، مساجد شیراز، بقاع شیراز، مدارس شیراز، حكام شیراز و فارس، وزرای فارس، علمای فارس، مشایخ فارس، شعرای فارس، بلوكات فارس، ایلات فارس و جزایر فارس. بخش دوم كتاب، جغرافیای عمومی جهان است كه با استفاده از پژوهشهای اروپایی تدوین شده است. نویسنده در این بخش، نخست كشورهای جهان را به ترتیب قاره‌ها تقسیم كرده و سپس با اجمال به شرح یكایك آنها پرداخته است. این بخش با قارۀ آسیا و كشور ایران آغاز گشته و در ضمن آن تاریخ بسیار فشردۀ این كشور از آغاز تا زمان تألیف كتاب شرح داده شده است.
حقایق‌نگار این كتاب را در زمان اقامت خود در شیراز نوشته و آن را به سال 1276ق / 1859م در تهران به خط میرزا آقا كمره‌ای به چاپ رسانده است. نسخۀ چاپی دارای 396 صفحه است كه 206 صفحۀ آن به ایالت فارس و بقیه به جغرافیای جهان اختصاص دارد. افزون بر نسخۀ چاپی كه به‌كلی نایاب است، از این كتاب چند نسخۀ خطی در كتابخانه‌های شورای ملی (سابق)، دكتر مفتاح و صدرالدین محلاتی موجود است.
این كتاب را آقابزرگ تهرانی (1 / 7) به میرزا جعفرخان مشیرالدوله نیز نسبت داده و به دنبال وی خانبابا مشار صریحاً آن را از مشیرالدوله دانسته است و هر دو انتساب آن را به حقایق‌نگار نیز یاد كرده‌اند، لیكن آقابزرگ در مستدركات الذریعه (26 / 10) این اشتباه را تصحیح كرده است.

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة، 1 / 7، 26 / 10؛ بامداد، مهدی، تاریخ رجال ایران، تهران، زوار، 1347-1353ش، 5 / 221، 222؛ خورمرجی، میرزا جعفرخان، حقایق الاخبار ناصری، به كوشش حسین خدیوجم، تهران، نشر نی، 1363ش، مقدمه؛ همو، نزهة‌الاخبار، نسخۀ خطی كتابخانۀ شورای ملی (سابق)، شم‍ 5007، مقدمه؛ ركن‌زاده آدمیت، محمدحسین، دانشمندان و سخن‌سرایان فارس، تهران، اسلامیه، 1338ش، 2 / 286-287؛ زهرایی، فضل‌الله، «حاجی میرزا جعفرخان حقایق‌نگار خورموجی»، یغما، س 17، شم‍ 9 (آذر 1343ش)، صص 431-435؛ شورای ملی (سابق)، فهرست خطی، 6 / 183، 14 / 304- 305؛ فرصت شیرازی، محمدنصیر، آثار عجم، بمبئی، 1314ق، ص 542؛ فسایی، میرزاحسن، فارسنامۀ ناصری، تهران، 1313ق، صص 79، 155، 208، كتابخانۀ مركزی و مركز اسناد، فهرست میكروفیلمها، 1 / 1؛ كتابخانۀ مركزی، فهرست خطی، 5 / 271؛ مشار، خانبابا، فهرست چاپی فارسی، 1 / 36؛ منزوی، احمد، فهرست خطی فارسی، 6 / 30-39.

سیدعلی آل‌داود